3.2 Stelling 6

DE UITDAGING
Deel 3. Over Paulus

Stelling 6

‘Rechtvaardiging door het geloof’ is een in het jodendom bekende regel die door Paulus zodanig wordt geïnterpreteerd dat ook niet-joden tot het eindtijdelijke volk van God kunnen behoren.

Toelichting

Moeilijke man hoor, die Paulus! Een drammerig typje. Bij veel mensen staat Paulus te boek als de halsstarrige, vrouwonvriendelijke herrieschopper die door zijn fanatieke levensinstelling de breuk tussen jodendom en christendom heeft veroorzaakt. In de tijd van Jezus was alles nog één. Maar met Paulus komt de verdeeldheid. Niet Jezus maar Paulus heeft het christendom gesticht.

Petrus en Paulus, inscriptie begin 4e eeuw, Vaticaans Museum.

Wij zijn de eersten niet die problemen met Paulus hebben. De volgelingen van Petrus hadden het al moeilijk met wat Paulus zei. Zij vonden dat er in de brieven van Paulus één en ander staat dat moeilijk te begrijpen is (2 Petr. 3: 16). Maar voor veel christenen, met name voor christenen van protestantse snit, was het onmogelijk om de brieven van die moeilijke Paulus ongelezen te laten. Dat heeft alles te maken met de geschiedenis van de Reformatie. Het was niemand minder dan Maarten Luther die als centrale thema van zijn hervorming een tekst koos uitgerekend van die moeilijke Paulus: de rechtvaardige zal uit het geloof leven (Rom. 3: 28). Sola fide, werd de leus. Door geloof alleen. Dat betekent: alleen door te geloven wordt een mens voor eeuwig behouden. Precies daarin zaten de joden volgens Luther helemaal fout. De joden dachten God gunstig te stemmen door zich aan de Thora te houden en de geboden te doen. Maar de Thora heeft in Christus afgedaan. Zo werd de rechtvaardiging door het geloof niet alleen een centraal gegeven van de Reformatie. Maar ook een anti-joodse slogan. De protestantse kerken wereldwijd hebben afstand genomen van het antisemitisme van Luther. Terecht natuurlijk. Maar wat is het vervolg?

Alleen Romeinen en Galaten

Om te beginnen moeten we ons afvragen of de rechtvaardiging door het geloof inderdaad hét centrale thema in Paulus’ denken is geweest. Of paste het misschien toch beter in de strijd die Luther voerde tegen de misstanden in de kerk van zijn dagen? Wat Paulus betreft, de thematiek van de rechtvaardiging komt in slechts twee van zijn brieven voor. Dat zijn de brief aan de Galaten en de brief aan de Romeinen. In alle andere brieven gaat het over totaal andere, veelal heel praktische dingen. Voor een centraal thema zou je toch anders verwachten. Kennelijk dient de theorie van de rechtvaardiging een bepaald doel en is de term “rechtvaardiging door het geloof” alleen voor dat bepaalde doel een nuttig woord. Romeinen en Galaten dus.

Hoewel de geadresseerden in de stad Rome en in de Klein-Aziatische landstreek Galatië – zoals altijd bij Paulus! – niet-joden zijn, is de denkrichting in de brieven verschillend. In Galatië moet Paulus zich verweren tegen opvattingen van joodse mede-Jezus-gelovigen die vinden dat de niet-joden in de messiaanse gemeenschap zich door besnijdenis tot het jodendom moeten bekeren. Terwijl Paulus vurig het uitgangspunt verdedigt dat niet-joden blijvend als niet-joden lid van de gemeenschap kunnen zijn. In

Rome, Titusboog.

Rome is de situatie anders. Daar waren de joden in het jaar 58 door keizer Claudius uit de stad verdreven. Wanneer dat bevel van de keizer zijn kracht verliest, keren de joden terug. Bijvoorbeeld Aquila en Priscilla die Paulus in Korinthe ontmoet maar die later volgens Romeinen 16: 3 in Rome zijn. Het blijkt dat de terugkerende joden niet met open armen worden ontvangen door hun niet-joodse geloofsgenoten die in de stad mochten blijven. Nog vóór hij Rome gaat bezoeken, legt Paulus de niet-joodse gelovigen daarom uit dat de messiaanse gemeente gedragen wordt door hun joodse medegelovigen, Zij zijn de wortel zijn waaruit de messiaanse gemeente ontspringt (Rom. 11: 18). Kortom, maak ruimte voor de joodse leden van de kring die in de stad terugkeren.

In Galaten legt Paulus aan niet-joden uit dat ze zich niet in verwarring moeten laten brengen door de opvattingen over besnijdenis van zijn mede-joden in de Jezus-gemeenten. In Rome legt hij aan niet-joden uit dat zij ruimte moeten maken voor hun joodse zusters en broeders. In beide brieven zijn de niet-joodse gelovigen de geadresseerden. In Galaten keert Paulus zich tegen zijn joodse mede-gelovigen, in Romeinen verdedigt hij hen. Kortom, laat er voor beide groepen ruimte zijn.

Rechtvaardiging schept ruimte

Daarbij is steeds de redenering dat die ruimte voor de niet-joden voortkomt uit hun rechtvaardiging door het geloof. En in beide brieven is voor de rechtvaardiging aartsvader Abraham het referentiepunt. Nog in zijn onbesneden staat werd Abraham al de vader van vele gelovigen genoemd. Doordat hij geloofde! Dat wil zeggen: doordat Abraham op God vertrouwde. Zijn godsvertrouwen maakte hem een rechtvaardige. Kortom: door hun Godsvertrouwen kunnen in deze eindtijd ook onbesnedenen deel zijn van Gods volk.

Een briljante Paulus en een protestants schijnprobleem

We stuiten hier op een briljant en origineel deel van Paulus’ gedachten. Niet dat hij de term ‘de rechtvaardiging door het geloof’ zelf bedacht heeft. De tekst waarop hij zich beroept staat al in Habakuk 2: 4. Maar de manier waarop Paulus een bestaande joodse traditie herschept door ze op niet-joden toe te passen getuigt van grote originaliteit. In het volk van God is in de eindtijd volwaardig plaats voor niet-joden. Met een term uit de muziek zou je deze gedachtensprong een modulatie kunnen noemen. Je zingt dezelfde melodie (Habakuk 2: 4) maar in een andere toonsoort (ruimte voor niet-joden).

Dat niet iedereen het met hem eens was, is ook bekend. En misschien was er wel misverstand over wat Paulus eigenlijk bedoelde met ‘rechtvaardiging’. Al in het Nieuwe Testament zelf horen we Jakobus zeggen: Er kan geen sprake van zijn dat iemand alleen door geloof wordt gerechtvaardigd. Zonder daden is het geloof immers dood (Jak. 2: 26). Geloven moet wel degelijk in de praktijk blijken. Maar misschien is de tegenstelling tussen geloof-daden wel een tamelijk protestants schijnprobleem. En is Paulus zich van de tegenspraak wel degelijk bewust geweest. In de brief aan de Romeinen doet hij zijn uiterste best om zich aan deze schijnproblematiek te onttrekken: Niet wie de wet slechts aanhoort zal voor God rechtvaardig zijn, maar wie de wet naleeft. En op analoge manier geldt dat voor iedereen: joden en niet-joden (Rom. 2: 12-14).

Kortom, rechtvaardiging door het geloof betekent niet dat een mens een bepaalde hoeveelheid eeuwige waarheden moet aanvaarden om recht voor God te kunnen staan. Het is de uitleg van Habakuk 2: 4 waarmee Paulus zijn opvatting verdedigt dat ook niet-joden deel mogen zijn van de messiaanse gemeente die op weg is naar het Rijk van God. Als niet-joden! Want wanneer heidenen hun vertrouwen stellen op de God van Israël maakt dat Godsvertrouwen hen tot rechtvaardigen.

De geheel eigen positie van Paulus

Wanneer Paulus van enige theologie beschuldigd kan worden, dan is het hier: door hun vertrouwen horen ook niet-joden bij het volk van Israëls God. Dat is alleen mogelijk omdat de eindtijd is aangebroken. Veel van Paulus’ gedachten die in later eeuwen deel zijn geworden van totaal andere theologische systemen, functioneren in zijn brieven ‘slechts’ ten dienste van dit ene: in de messiaanse tijd is er ook voor niet-joden plaats bij de God van Israël. Ook wat de apostel schrijft over verzoening en vergeving hoort in dit kader thuis. Bijvoorbeeld in Romeinen 3 waar het bloed van Christus vergeleken wordt met het bloed dat in de heilige der heiligen op het verzoendeksel werd gesprenkeld. Paulus kan simpelweg het bloed van Jezus niet als vervánging van de dienst van verzoening in de tempel hebben bedoeld. De tempel in Jeruzalem functioneerde nog volop en we horen nergens dat Paulus die dienst van verzoening wilde afschaffen. Dat zou hem pas echt buiten het jodendom hebben geplaatst. Het bloed van Christus dient in Romeinen 3 ter verzoening van alle zonden die de niet-joden in hun onwetendheid tot nu toe hebben begaan. Bij Paulus worden al die gedachten nooit tot een systeem. De beeldspraken tuimelen over elkaar heen in een gepassioneerde preek. Het is een verhaal dat verteld wil worden. Met als kern: Wat tot nu toe voor onmogelijk werd gehouden, is mogelijk geworden door Messias Jezus. Het duurt allemaal nog maar een korte tijd! Dan is het zover en zal zelfs de Messias niet meer nodig zijn. Want ook de Messias is niet blijvend. Hij zal zijn functie weer aan God teruggeven, zijn taak zit erop en de God van Israël zal zijn alles in allen (1 Cor. 15).

Samenvatting

Stelling 6

‘Rechtvaardiging door het geloof’ is een in het Jodendom bekende regel die door Paulus zodanig wordt geïnterpreteerd dat ook niet-joden tot het eindtijdelijke volk van God kunnen behoren.

Daarbij moet worden bedacht dat:

Geloof – naar Joodse opvatting – niet zozeer het aanvaarden van waarheden is maar een levensweg: trouw aan de geboden;
Volgens Paulus ook niet-joden geloofwaardig en trouw kunnen leven met de God van Israël zonder jood te worden;
Uiteraard voor joden de Thora niet hoeft en kán worden opgeheven;
Omdat voor Paulus niet de Thora maar de zonde van joden en niet-joden het grote obstakel is tussen God en de mensen;
Dat in tegenstelling tot latere, met name protestantse, opvattingen, het gaan van de weg van de Thora voor Paulus niet het probleem maar deel van de oplossing was;
De basis voor het samenleven van joden en niet-joden in de gemeenten werd gevormd door de regel dat ieder bleef wat hij of zij eerder was: jood/niet-jood, slaaf/vrije, man/vrouw;
Deze uitzonderlijke situatie alleen mogelijk is onder het beslag van de eindtijd door Messias Jezus en als opstap naar het komende Godsrijk;
Paulus zijn joodse monotheïsme daarin toont dat voor hem de taak van de Messias beperkt is en dat uiteindelijk God alles in allen zal zijn.

Aanvullende informatie

Ook de Protestantse Kerk in Nederland heeft zich uitdrukkelijk gedistantieerd van Luthers antisemitisme. Zie de betreffende verklaringen.

De vergelijking van de brief aan de Romeinen en de brief aan de Galaten is ontleend aan Peter J. Tomson, ‘Als dit uit de hemel is’ (Hilversum 1997) 158 e.v.

In 2017 publiceerden leden van de Protestantse Raad Kerk en Israël het boekje “Paulus, een jood geraakt door Jezus”. Zie de website van Boekencentrum. Daarin vindt u uitgebreider informatie over het thema : rechtvaardiging door het geloof”. In dat boek is ook een hoofdstuk opgenomen waarin het thema “opstanding van de doden” nader is uitgewerkt.

Feedback

Uw reacties worden op prijs gesteld via info@joods-christelijke-dialoog.nl.

3.1 Stelling 5 3.2 Stelling 6 3.3 Stelling 7 3.4 Derde geloofsgesprek